ANW Pages:Wetenschappelijk denken

Terug naar de startpagina Schoonoord Skills

Inleiding

De module Mens, gezondheid en ziekte concentreert zich rondom de ontwikkeling van het wetenschappelijk denken in het onderzoek naar ziekten, gezondheidszorg en geneesmiddelen bij de mens. In de module zijn ook de ontwikkelingen in denken over ziekteverwekkers en technologische ontwikkelingen opgenomen. Het uitgebreide gebied ziekte is ingekaderd tot infectieziekten en dilemma's bij genetisch bepaalde ziekten.

Opbouw

De module is opgebouwd rondom een aantal artikelen, videofragmenten en een practicum. Achtergrondinformatie wordt verstrekt aan de hand van zoekopdrachten op internet en een reader met daarin hoofdstukken over de ontwikkeling van het denken over ziekte en gezondheid. De reader is samengesteld uit geselecteerde hoofdstukken van de ANW methode ANW Actief uit 2001 van de uitgever Nijgh Versluis. De informatie uit de zoekopdrachten, videofragmenten en artikelen vormen samen een dossier, waarmee de toets gemaakt kan worden.

1. Artikel over klinisch onderzoek naar baclofen als hulpmiddel in verslavingszorg (uit Chemisch Weekblad)
2. Artikel over vergelijkend bevolkingsonderzoek naar hart- en vaatziekten tussen twee Amerikaanse plaatsen (Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift)
3. Videofragment van genetische afwijkingen in familie's (video uit 1996 van VSOP)
4. Videofragment van Keuringsdienst van Waarde over de herkomst en werking van Oscillococcinum
5. Zoekopdrachten met trefwoorden
6. Onderzoek van Louis Pasteur, Semmelweiss, John Snow, Robert Koch, John Jenner naar microben.

Achtergrond

In deze module staan twee thema's centraal:

1. gestructureerd onderzoek volgens de wetenschappelijke methodiek
2. gezondheid en infectieziekten bij mensen

Kennis en wetenschap zijn ontstaan uit de drang een verklaring te zoeken voor de gebeurtenissen in de wereld om ons heen. In het verleden werden waarnemingen verklaard vanuit misconcepten en drogredeneringen. Maar omdat die verklaringen zo goed aansloten op de alledaagse ervaring was het moeilijk om die verklaringen te weerleggen en een beter alternatief geaccepteerd te krijgen. Het denken over ziekte en geneesmiddelen staat bol met misvattingen en is daarom een goed onderwerp om de ontwikkeling van kennis en wetenschap te volgen.

Inhoud

Het denken over ziekte en ziekteverwekkers is in de loop der eeuwen stevig veranderd. Maar niet alleen de denkbeelden veranderden, ook de manier van onderzoek doen naar de veroorzakers van ziekten en naar de wijze waarop het menselijk lichaam zich tegen deze ziekteverwekkers verdedigt. Toch zijn het niet altijd ziekteverwekkers, die een ziekte of gezondheidsprobleem veroorzaken. Ook ons eigen lichaam kan zelf de veroorzaker van een ziekte zijn, evenals de manier waarop we samenleven en eten.

Wetenschappelijk onderzoek

In de negentiende eeuw werd een methodiek voor het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek langzamerhand gemeengoed. Deze methode - de (natuur)wetenschappelijke methode - gaat uit van een aantal stappen waarmee steeds een beperkt aantal variabelen onderzocht worden (zie voor een uitgebreid overzicht het Engelstalige wiki-artikel Scientific Method):

1. Een analyse van een observatie of verschijnsel
2. Uitzoeken wat er al bekend is over dit verschijnsel
3. Opstellen van een mogelijke verklaring voor dit verschijnsel (hypothese)
4. Opstellen van een onderzoeksvraag of experiment om deze hypothese te toetsen
5. Uitvoeren van dit experiment en noteren van de waarnemingen tijdens het experiment
6. Uitwerken van de resultaten van het experiment
7. Discussie over de conclusies op basis van het resultaat in vergelijking met de hypothese

In de negentiende eeuw zijn twee voorbeelden aan te geven, waarin deze methodiek tot een fundamentele bijdrage in de verbetering van de gezondheidszorg en hygiëne geleid hebben. Deze voorbeelden zijn de onderzoeken van John Snow over het optreden van cholera-uitbraken in relatie met drinkwaterpunten in London en Ignaz Semmelweiss over het grote verschil in sterftecijfers door kraamvrouwenkoorts tussen mannelijke artsen en vroedvrouwen in een Weens ziekenhuis.

Door hun observaties van de gebeurtenissen en omstandigheden, zorgvuldig redeneren en opstellen van een onderzoeksvraag konden zij beiden de oorzaken van de fatale ziekten vaststellen en voorstellen doen hoe die ziekten te voorkomen waren. Daarmee hebben zij veel mensenlevens gered.

Het verhaal van Semmelweiss verloopt niet zo voorspoedig als het verhaal van Snow. Semmelweiss kreeg te maken met het wantrouwen en de kortzichtigheid van de gevestigde orde. Die stelde zijn onderzoek stevig ter discussie en verwierp de resultaten ervan met pseudo-argumenten. Voorbeelden van die houding en moeite om een bestaand paradigma aan te passen aan nieuwe inzichten zijn door de hele geschiedenis terug te vinden. Denk maar aan de veroordeling van Galileo Galilei over ons zonnestelsel of de nog niet verstomde discussie over de ideeën van Darwin over de evolutie van soorten.

Dilemma's in medische zorg

Hoewel de medische wetenschap en technologie de afgelopen decennia een sterke ontwikkeling doorgemaakt hebben, zijn er nog steeds situaties waarin zij geen antwoord op hebben of oplossing kunnen bieden. De strijd rondom ALS, bepaalde soorten kanker, AIDS en Ebola is nog lang niet gestreden. Sommige ziekten zijn terug te voeren op een infectie (AIDS en Ebola), van andere ligt de oorzaak in ons eigen lichaam hetzij door een erfelijke aanleg hetzij door een dieet of externe omstandigheden geïnduceerd. Deze ziekten grijpen stevig in in het leven van de getroffenen en hun directe familie- en kennissenkring.

De stichting VSOP heeft in de jaren negentig van de vorige eeuw een tweetal videofilms gemaakt waarin aan de hand van twee voorbeelden van erfelijke kanker getoond wordt hoe de verhoudingen in een gezin kunnen veranderen als er sprake is van een bedreigende ziekte. De films zijn te vinden op de Magister ELO in de studiewijzer van ANW.

1. Martijn: erfelijke vorm van schildklierkanker bij mannen. Na operatie moet er levenslang pillen ingenomen worden om de functie van de schildklier (deels) te herstellen.
2. Maayke: erfelijke vorm van borstkanker bij vrouwen. Hoewel een operatie een oplossing biedt is de ontkenning en onzekerheid over het optreden en/of doorgeven van de ziekte nog niet voorbij.

Oplichting of volkswijsheid

In de loop van de eeuwen heeft de mens zich een aantal wetenswaardigheden eigen gemaakt. Nu kijken we daar met verbazing naar, maar het heeft tot in de late negentiende eeuw geduurd voordat er definitief een einde aan de mythe van generatio spontanea gekomen was. Datgene wat men kon waarnemen, werd voor waar aangenomen. De uitleg en verklaring van de wetenschappers werd met argwaan bekeken. Op zich is dat scepticisme goed, maar het kan ook overtrokken vormen aannemen.

De mythe van generatio spontanea is door een aantal wetenschappers in stappen ontdaan van zijn geloofwaardigheid. De laatste belangrijke bijdrage aan dit ontkrachten werd geleverd door de Franse microbioloog Louis Pasteur. Zijn werk over microbiële ziekteverwekkers werd onderbouwd door de Duitse microbioloog en arts Robert Koch. Diens postulaten aangaande infectieziekten zijn nog steeds de basis voor het onderzoek naar ziekteverwekkers en geneesmiddelen.

Anderen hebben zich beziggehouden met de extractie van geneeskrachtige componenten uit oude kruidengeneeskunde. Een bekend voorbeeld is de extractie van salicylzuur uit de bast van wilgen. Door dat zuur te modificeren ontstond acetylsalicylzuur: het al meer dan honderd jaar bekende aspirientje. Veel volkswijsheden over plantgebruik bij ziekten zijn op die manier onderzocht en omgezet naar goed doseerbare geneesmiddelen.

Een stroming in de geneeskunde heeft die wortels in de kruidenkunde en volkswijsheden vastgehouden. De alternatieve geneeskunst is eigenlijk geen alternatief: het is de voortzetting van een eeuwenoude traditie. De homeopathie is wel wat nieuwer, althans de introductie van rigide bereidingsmethodes van geneeskrachtige homeopathische middelen moet de indruk geven dat het om een echte empirische wetenschap gaat. Dat is maar de vraag - afgaande op de vele kritiek die op verschillende van deze middelen te geven is.

Het programma De keuringsdienst van waarde heeft in een uitzending getracht achter de samenstelling en werking van het bekende middel Oscillococcinum te komen . Na veel omzwervingen en telefoontjes blijft de fabricage ervan nog steeds in nevelen gehuld. De pilletjes zouden een extract van de harten en levers van de Barbarij-eend bevatten, die volgens een strak homeopatisch potentiëringsprotocol een geneeskrachtige werking hebben in het voorkomen van griepverschijnselen. De pilletjes bevatten suikers als vulmiddel voor het geactiveerde extract. Je kunt ook zeggen dat je voor € 7,50 6 gram suiker koopt ....

Dat die pilletjes oscillococinum en andere middelen lijken te werken, komt door een psychologisch verschijnsel bij de mens. Als je maar goed geloofd of overtuigd bent van de werking, dan kunnen de ziekteverschijnselen verdwijnen. Dit effect wordt het placebo-effect genoemd. Gek genoeg speelt dat effect altijd een rol bij de werking (of het ontbreken daarvan) van een medicijn. De grens tussen oplichting en volkswijsheid is soms erg dun ...

Bevolkingsonderzoek bij immigranten

In het artikel over het bevolkingsonderzoek naar hart- en vaatziekten wordt een eerder onderzoek naar een opvallend verschil in het sterftecijfer als gevolg van deze ziekten tussen een dorp met Italiaanse immigranten (Roseto) in de Verenigde Staten en een naastgelegen stadje met vooral Britse en Duitse immigranten (Bangor). De mannen van beide plaatsen werkten in dezelfde marmergroeve, maar toch stierven er relatief meer mannen in Bangor dan in Roseto. Het eerdere onderzoek had een relatie gelegd tussen de leefwijze van de inwoners van beide plaatsen en het overlijden aan hart- en vaatziekten. In een later onderzoek werd ook het verschil in dieet bij deze verklaring betrokken.

Het onderzoek in het artikel volgt de verschillen in latere jaren en toont aan dat in de laatste onderzoeksjaren de verschillen tussen de twee plaatsen verdwenen waren. De toenemende Amerikanisering van Roseta werd als oorzaak voor dit fenomeen gezien.

In het artikel wordt een wetenschappelijke opbouw gehanteerd. Ook wordt in de tabellen aangetoond hoe twee plaatsen met grote verschillen in inwoners toch met elkaar vergeleken kunnen worden. Deze standaardisatie methodiek is kenmerkend voor bevolkingsonderzoek.

Sleutelwoorden en begrippen

• Generatio spontanea: het idee dat levende organismen zomaar uit dood materiaal konden ontstaan.
• Dubbelblind onderzoek: klinisch onderzoek naar de werking van (genees)middelen, waarbij alleen de onderzoeker weet of de arts een werkend middel of een placebo aan een pati"ent verstrekt.
• Placebo effect: het effect waarbij een pati'ent zegt zich beter te voelen (of te genezen) zonder dat er een geneeskrachtig middel aan te pas komt. Het verstrekte middel bevat uitsluitend niet-werkende ingredi"enten.
• Clinical trials ofwel klinische onderzoeksfasen: de methodiek om een nieuw geneesmiddel vanuit testen in een laboratorium in verschillende stadia als geregistreerd geneesmiddel op de markt te brengen.
• Vaccinatie: stimuleren van het eigen immuunsysteem tot het aanmaken van antilichamen tegen (verzwakte) ziektekiemen. De ziektekiemen zijn micro-organismen (bacterie"en en virussen), die als antistof door de antilichamen en witte bloedcellen herkent kunnen worden.
• Wicked problems ofwel venijnige vraagstukken: situaties waarbij de oplossing voor een probleem of vraagstuk op andere plekken weer een probleem oplevert of versterkt. Veel dilemma's zijn venijnige vraagstukken: er is nooit een algemeen bevredigend antwoord en er zullen altijd afwegingen gemaakt moeten worden. Volksmond: kiezen uit twee kwaden.